Tarmap pacha huaray, Adolfo Vienrich (9; pp. 36-49) ed. anotada por Gonzalo Espino


Tarmap Pacha Huaray
Nuna shimi chihuanhuay
Edición anotada por Gonzalo Espino Relucé en
Homenaje a Adolfo Vienrich (1867-1908)

Tarmap pacha huaray (9)

[36]
He aquí los yaravíes de Ollanta.
[1]

[Huay tuya, tuya]

Huay tuya, tuya.
[2]
Ama, pisco, micullaichu
Ñustallaycuy chacaranta:
Ama hinam turpullaychu
Hillpunacunap zaranta
[3]
Pakcacunap ruruntinpi
Ancha kcaru mirarispa
Ñucñup tica uyruntinpi,
Quekque rapinhuan matispa.
Huaycop manac hillpunacta
Pucrocascaiqui, ¡puricuy!
Kcahuallaycuy purinacta,
Ancha piñayta huatucuy.
Utca purumta mazcantin,
Lliquiscacta ricumunqui,
Chica ruructa chapchastin,
¡Cauzarayco, ayquimunqui!

[37]
Los hombres cantan

Ay, tuya, tuya!
Ay, pajarillos,
No devoréis
De mi Princesa
La cara mies
Maizal tan bello
Da gozo ver;
Sus tiernas hojas
No marchitéis.
El grano es duro
Para romper,
Mas por adentro
Suavísimo es
Aves golosas,
Miedo tened
Porque es la liga
Vais a caer.
Allí os haremos
Pegar los pies;
De ello el piscaca
Da entera fe.
En estos campos
Verlo podéis,
Aprisionado
Desfallecer.
Tendréis vosotros
La suerte de él
Si de los granos
Uno coméis.

[38]

Yarahui
[4]

Huyhuasca urpiyta chincani
Huc chillinapí
Paipa ricuyta mazcani
Chai quitillapi.
Millai sumac uyaraico
Koillur sutinmi.
Paipa paucar pucaraico
Rurup satinmi.
Quillahuan mazinpi caspa,
Nanac Kcapchinmi
Cuncan illaric yallispa,
Ancap suyronmi
Llampo chucchanri hincusca.
Mircatallahuan;
Ticla ñahui rirpucusca,
Nanac raurayan.
Kquesipra, patmac matinpi,
Kcuychin pacarin;
Hina Intiquiquin ñauquimpi
Chaiman sayarin.
Chipiñan chascalla huachispa,
Chuyalla chichin;
Munayllahuan kapchichispa
Sonkocta siquin.
Achancaraipa ziza uyam,
Ritihuan cuzca;
[40]Millhuan zuni sayasayam,
[5]
Ypupllicusca.
Tupac simin cuncap pacchan
Yuyac rimaita;
Acyñin collanan cachan
Misquic taquiyta.
Llampo kcaran quirpacuspam
Paracay ritip;
Utco mucmu kcazcon cuzcam
Huatuyoc putip.
Kquekque maquin llullucuspa
Cullatucoyoc;
Rucananri pazcarcuspa,
Chulluntucuyoc.
[6]

[39]
Elejía

He perdido en un momento
La paloma
[7] que crié;
Los valles registra atento,
E indaga adonde se fue.

Por su celeste hermosura
De Coillur
[8] el nombre tiene,
Grato y lleno de dulzura
Cual a ella sola conviene.

Su frente clara y serena
Brilla con lumbre divina,
Cual la misma Luna llena
Que el firmamento ilumina.

Sus negros suaves cabellos,
Que sueltos al aire vagan,
Reflejan blancos destellos
Y con su perfume embriagan.

Dos Iris sus cejas son
Y dos Soles sus pupilas,
Que hieren el corazón
Con sus miradas tranquilas.

En su lozano semblante
El achancaray
[9] florece,
A la greda semejante
Que en blanco fondo aparece.

O también al purpurino
Matiz con que reluciera
[10]
[41] El pétalo de un lupino[11]
Si en él carmín se pusiera.

Fila de gotas de nieve
En su linda boca se halla,
Y a su sonrisa más leve
De placer el alma estalla.

Su gracioso cuello erguido
Es cual torneado cristal,
O cual nieve que ha caído
De la región celestial.

Y de año en año su seno
Gana mayor expansión,
Cual crece en el prado ameno
El blanco y suave algodón.


[40] Yarahui

Iscay munachuc urpi
Llaquin, putin, anchin, huaccan,
Purantin casapi parpan,
Cinchi uchup mullpa curcupi.

Hucñin casap chincachirca
Huayllucusca pitullanta,
Chai socraipi, zapallanta
Manaiquicyoc, cacharirca.

Huaccayoc mazinpa paquin;
Purillantin kcahuarispa
Huañucusca hinam tarispa,
Cai simipi paiman taquin:

[42] ¿Maimi, urpillai, chai ñahuiqui
Chai kascoiqui munahuanca.
Chai sonkoiqui ñucñuhuanca,
Chai llampu huatuc simiqui?

Chincaitucuc urpi lluspin,
Kcaca kcacacta muzpaspa
Huckquehuan cacharpayaspa
Quimrayñecman ñaupuc purin.

Hinantinta tapucuspa:
¡Huay sonkcollay! ¿maipi canqui?
¡Miticay, haykca raqui canqui!
Ñirca, huañuy hullpuycuspa.

Traducción:

Dos amantes palomitas
Penan, suspiran y lloran
Y en viejos árboles moran
A solas con su dolor.

Por altas cumbres desiertas
Una se escapó ligera
Dejando a su compañera
Llorar tan infausto amor.

Buscándola tiende el ala
Por todas partes incierta;
Pero al fin hállalo muerta
Y así en su idioma cantó:

"¿Paloma, do están tus ojos?
¿Do está tu pecho amoroso
Y tu pico delicioso
Que otro tiempo me encantó?

[43] Y la paloma cuitada
Vagaba de roca en roca
Confusa, atónica, loca,
Presa de horrible aflicción,

Vertiendo un raudal de llanto
Vuela por el orbe entero
Y dice en son lastimero:
Dónde estas mi corazón.

Cierra todo cuando se ha dicho en el siglo XIX, la Gramática de Dionisio Anchorena, (1874) que trae las siguientes composiciones quechuas:

Chamaicuna

¿Hinachun sauchak yanallay
Chica munaskay, huaylluskay,
Ñacariskaypas,
Manaycullak sonkoyquipi
Caman aininta mascaspa
Sauchay tariklla?
Manam cuyayquichu nispam
Munanayta amachahuanqui,
Sonkoy urpilla!
[44]
Choy llaksa camachitatak
[12]
Huntachinay chincachispa
Cay causayniyta?
Konkaytachá yunaskayqui
Cay chiquiypa llaquichiskan
Huañuk captiypas;
Cankatakmi kampak punchau
Tupumpi llaquip katiskan
Muchunayquipak.
Huañuptiyñachá huakanqui
Pantayniyquip chincachiskan
Munakniyquita;
Cay causak kesachaskayquim
Huañuspapas intusunqui
Aininayquipak.
Tucui pacham llantullaypas
Samca samca ricurenka
Yuyayniyquiman;
Kochuyquitam puchucanca
Llaquiymana kayllacuspan
Aya‑cayniypas.
[13]

[43]
Las quejas

¿Con que al fin tirano dueño
Tanto amor, clamores tantos,
Tantas fatigas,
No han conseguido en tu pecho
Más premio que un duro golpe
De tiranía?
Tú me intimas que no te ame,
Diciendo que no me quieres,
¡Ay, vida mía!
[45] Y que una ley tan tirana
Tenga de observar perdiendo
Mi triste vida
Yo procuraré olvidarte,
Y morir bajo el yugo
De mi desdicha;
Pero no pienses que el cielo
Deje de hacerte sentir
Sus justas iras.
Muerto yo, tú llorarás
El error de haber perdido
Una alma fina;
Y aún muerto sabrá vengarse
Este mísero viviente
Que hoy tiranizas
A todas horas mi sombra
Llenará de mil horrores
Tú fantasía;
Y acabará con tus gustos
El melancólico aspecto
De mis cenizas.
M[ariano] Melgar.


[44] Chiquiyok

Teksi muyupi
Tucui pachapi
Mascaska,
Manam canmanchu
Ñokallay hina
Huac‑chaka.
Maykan runarak
Imay allparik
Caspapas,
Ñocap yupiyman
Ñokap tupuyman
Chayanman.
Chiquip intuskan
Punchaupichari
Ñokaka,
Pakarerkani
Millay usukpak
Camaska,
Kolluchun ari
Chay pakariskay
Punchauka,
Tuta tucuchun
Ñacaska cachun
Huiñaypak.
Dr. Aranda.

[45]
El desgraciado

Por más que busques
En todas partes
Atento,
Otro infelice
Tan desgraciado
No encuentro.
Cual el viviente
[47] Tan angustiado
Que llegue,
Al infortunio
Donde me arrastra
Mi suerte.
Que infausto día
Falta instante
Terrible.
Cuando el destino
Me dio la vida
Tan triste.
Quede borrado
De entre los tiempos
Y así.
Sea maldito
Tórnese en noche
Sin fin.

[46]
Quita urpi
[14]

Imallarak cuy cuyacui,
Quita urpillay,
Chicachallan chica sinchi,
Manay cuyana;
Ancha yachayniyoktapas,
Quita urpillay,
Muspa muspatam purichin,
Manay cuyana.

Quita urpillay
Manay cuyana,
Pacha achiquianñam
Ripucunallay.

Huayray phahua huayanai
Quita urpillay,
Ñanniyquita ricuchihuay
[15]
[48] Manay cuyana;
Mana pipa musiaskallan
Quita urpillay,
Cay chiquiymanta kespisak
Manay cuyana.

Quita urpillay
Manay cuyana
Pacha achiquianñam
Ripucunallay

La paloma agreste

Que viene a ser el amor
Palomita agreste.
Tan pequeño y esforzado,
Desamorada;
Que al sabio más entendido,
Palomita agreste,
Le hace andar desatinado,
Desamorada.

Palomita agreste
[49] Desamorada
Amanece el día
Que yo me vaya.

Aligera golondrina,
Palomita agreste,
Enséñame tu camino,
Desamorada;
Para irme sin que me sientan,
Palomita agreste.
Y salvar de mi destino,
Desamorada;

Palomita agreste
Desamorada
Amanece el día
Que yo me vaya.

Notas

[1] Lat. 136. Se trataría de una Kashua. Cf. Acto I, Escena 7.
[2] Nota “[1] Coccoborus Chrysogaster, especie de calandria, avecilla de color negro i amarillo.” N.A.
[3] Nota “[2] Del quechua zara, maíz. Zea maiz.” N.A.
[4] La Aurora de Tarma. 138.
[5] Estos versos van en Tph: 40.
[6] No incluye traducción en Lat. iii, 138.
[7] Nota “[1] Urpi: paloma torcaza (Columba meloda) palabra que te simboliza el efecto amoroso; figura en todos los poemas incaicos.” N.A.; aparece en la página 38 de la edición consultada.
[8] Nota “[2] Ccoyllur es estrella. Cusi coyllur, es la estrella alegre o risueña.” Esta aparece en la página 38.
[9] Nota del autor “[3] Es una begonia con flores de petalos rojos al exterior i blancos interiormente.”.
[10] Sigue en Lat 137.
[11] Nota del autor, va en pág. 40 y 41: “[4] Uzca, son plantas de género lupinus. En algunos manus-/critos se encuentra, Utcu algodón.”.
[12] Sigue en La Aurora de Tarma, 139. Tarma. Repite estos dos versos que iban al final de Lat. 138: “Choy llaksa camachitatak/ Huntachinay chincachispa”.
[13] La versión quechua aparece en Anchorena (1874:132-133) y consigna como autor, en la columna derecha, a “M. Melgar”.
[14] La Gramática quechua lo consigna como huayno (1874:134).
[15] Continua en La Aurora de Tarma 140, febrero 1906.
© Gonzalo Espino Relucé, 2008
Todos los derechos reservados
La alforja de Chuque 18

No hay comentarios.: